Bokmål en Nynorsk – Noors in twee verschillende versies

Waarom heeft Noorwegen twee schrijftalen?

De taalsituatie in Noorwegen is bijzonder. Het gaat hier om een land met twee officiële talen. Toch beweren alle mensen, dat ze Noors spreken. Dit klinkt verwarrend en daarom wil ik hier graag opheldering in brengen. Ben je over het algemeen geïnteresseerd in talen of in Noorwegen in het bijzonder, of ben je van plan om Noorse les te volgen? Dan zal dit artikel je interesseren.

Er zijn weliswaar ook andere landen waar meer dan één officiële taal bestaat, zoals België, Finland, Zwitserland en Canada. In tegenstelling tot Noorwegen gaat het in deze landen om talen, die in de basis sterk van elkaar verschillen. Noorwegen heeft twee officiële schrijftalen, die zo veel op elkaar lijken, dat ze beide als Noors worden beschouwd.

Om dit beter te kunnen begrijpen, is het noodzakelijk om een stukje Noorse geschiedenis te leren kennen. Gedurende een periode van ongeveer 400 jaar was Noorwegen onderdeel van het Deense rijk. Deens was in die tijd de gangbare schrijftaal in Noorwegen. Maar de Noren bleven over het algemeen wel hun eigen dialecten spreken.

De unie met Denemarken hield tot 1814 stand. In dat jaar, op 17 mei, kreeg Noorwegen een eigen grondwet. Toch is Noorwegen niet helemaal onafhankelijk geworden, het land ging namelijk een unie met Zweden aan. Het is in die periode Noorwegen wel gelukt om een eigen grondwet en een eigen parlement te behouden. Vervolgens werd de Noorse taal een belangrijk punt van discussie.

Noors, Zweeds en Deens lijken veel op elkaar. De woordenschat is grotendeels dezelfde, ook al heeft Deens een andere uitspraak. In de 19e eeuw ontstond de wens naar een eigen schrijftaal. Er werden verschillende manieren bedacht om dit doel te bereiken.

De Noorse taalstrijd

De eerste hervormingen van de Deens-Noorse schrijftaal kwamen in 1862 tot stand. Toen ging het vooral om het vereenvoudigen van de spelling. Tot op de dag van vandaag hebben dit soort vereenvoudigingen verder plaatsgevonden. En sinds lange tijd zijn schrijfwijzen zoals sjåfør, nivå en sjokolade gangbaar in het Noors.

De belangrijkste voorvechter voor deze veranderingen was Knut Knudsen. Hij wilde nog een stuk verder gaan door een Noorse schrijftaal op basis van het taalgebruik van de betere klasse te ontwikkelen. Deze sprak op een wijze die in veel opzichten op Deens leek, maar wel met een Noorse uitspraak. De welgestelden gebruikten ook veel typisch Noorse woorden en uitdrukkingen. De Deens-Noorse schrijftaal werd vervolgens geleidelijk hervormd door typisch Noorse elementen in te voeren. Zo is het huidige Bokmål ontstaan.  

Sommigen wilden echter een radicalere manier van aanpak. Ivar Aasen was de voornaamste voorvechter van een nieuwe Noorse schrijftaal op basis van de dialecten. Hij deed onderzoek naar de spreektaal in grote delen van Noorwegen. Om een nieuwe taal te ontwikkelen ging hij uit van wat – volgens hem – algemeen geldend voor de traditionele Noorse volkstaal was. Het was voor hem ook belangrijk om elementen van de middeleeuwse, oud-Noorse taal te gebruiken.

Aasen heeft deze nieuwe schrijftaal de naam Landsmål gegeven met het idee, dat het een taal voor het (hele) land zou worden. Later kreeg het de naam Nynorsk (Nieuw-Noors). Bokmål betekent trouwens “boektaal”, ondanks dat er ook  veel boeken in het Nynorsk zijn geschreven. Het gaat hierbij om benamingen waarvoor geen verdere interpretatie nodig is.

Sinds omstreeks 1900 zijn er twee officiële manieren om Noors te schrijven. Inmiddels is er echter ook veel veranderd. Bokmål en Nynorsk zijn namelijk dichter bij elkaar komen te staan. Gedurende enkele generaties zijn de mensen aan allerlei hervormingen van de taal gewend geraakt. Deze veranderingen betroffen zowel orthografie als woordenschat en grammatica. Met elke hervorming moesten er natuurlijk ook nieuwe woordenboeken en lesboeken worden uitgegeven. Het achterliggende idee was dat Bokmål en Nynorsk uiteindelijk tot één schrijftaal zouden samensmelten. Dat is echter nooit gebeurd – te veel mensen hadden daar bezwaar tegen. Vanaf ca. 1920 streden de aanhangers van het zo genaamde Riksmål tegen de hervormingen van Bokmål. Zij hielden zich aan een conservatieve schrijfwijze. Aan het andere eind van het spectrum streden ook veel aanhangers Nynorsk tegen verdere hervormingen. Verschillende tussenposities bestonden eveneens. Een lange tijd leek het alsof veel mensen de Noorse taal naar eigen believen wilden schrijven.

De taalstrijd was een van de belangrijkste binnenlandse maatschappelijke twistpunten in de twintigste eeuw. Deze strijd is tegenwoordig minder heftig, maar hij blijft duidelijk zichtbaar. Noorwegen heeft nog steeds twee officiële schrijftalen, en zelfs twee officiële namen: Norge in het Bokmål en Noreg in het Nynorsk.

Twee varianten van dezelfde taal

Maar wat is nu eigenlijk de officiële taal van Noorwegen? Het antwoord is heel simpel: Noors. Bokmål en Nynorsk zijn slechts twee varianten, twee verschillende manieren om Noors te schrijven. Bokmål lijkt veel op het Noors dat de mensen in Oslo en omgeving spreken. Nynorsk  is niet zozeer een gesproken taal, maar meer een schrijftaal. De mensen die in Nynorsk schrijven, spreken over het algemeen hun eigen dialect, ook al lijkt dat dialect in veel opzichten sterk op Nynorsk.

De landelijke Tv-zenders NRK en TV2 zijn trouwens verplicht om beide varianten te gebruiken. Als je naar de nieuwsuitzendingen luistert, dan hoor je af en toe Nynorsk. Toch zal je vaker Bokmål horen. Dat is de variant die voor de meeste Noren gangbaar is. Maar de mensen spreken zoals ze willen. Veel mensen vinden het helemaal niet nodig om Bokmål of Nynorsk te spreken. Ze spreken hun eigen dialect onder vrijwel alle omstandigheden. Ook schoolkinderen kunnen tijdens de les gewoon hun eigen dialect spreken.

Op school leren de kinderen in de eerste jaren óf Bokmål óf Nynorsk. Welke van de twee, hangt af van het gebied waarin ze wonen. Pas vanaf hun 13e-14e jaar leren ze ook de andere variant te schrijven. Officieel hebben Bokmål en Nynorsk dezelfde status. Maar in de praktijk is dat niet zo. Nynorsk is voornamelijk in dun bevolkte gebieden gangbaar, en dan vooral in het westen van het land. In deze gebieden leren de kinderen Nynorsk op school en de gemeenten gebruiken het in hun administratie. Bokmål blijft de meest gangbare taal in de stedelijke gebieden en wordt vaak beschouwd als de neutrale variant.

Veel Bokmål-gebruikers zeggen zelfs openlijk dat ze niet van Nynorsk houden en doen wat ze kunnen om daarmee zo min mogelijk in aanraking te komen. De gebruikers van Nynorsk stellen zich echter niet op die manier ten opzichte van de andere schrijftaal op. Omdat het Bokmål de dominante schrijftaal is, kom je het namelijk dagelijks in alle delen van het land tegen. Niemand kan er omheen.

Volgens de statistieken wordt Nynorsk door een steeds kleiner gedeelte van de bevolking gebruikt, ook al gebeurt dit langzaam. Veel mensen stappen op Bokmål over als ze naar een ander gedeelte van het land verhuizen. In omgekeerde richting – van Bokmål naar Nynorsk – gebeurt dat minder vaak. Maar betekent dit dat de taal van Ivar Aasen aan het uitsterven is? Zeker niet. Veel literatuur en plaatselijke kranten zijn in het Nynorsk en je vindt het met name ook in de privésfeer. Het is dus een levende taal en dat zal nog lang zo blijven.

De verschillen tussen Bokmål en Nynorsk

Aan de hand van deze foto vergelijken wij de twee schrijftalen. De eerste zin betekent “Ik schrijf Nynorsk”, en de tweede zin “Ik schrijf Bokmål”. De verschillen tussen die twee schrijftalen gaan vooral om details, maar er bestaan wel veel details. Deze verschillen zijn duidelijk zichtbaar, maar dat hoeft geen hindernis te zijn. Ken je Bokmål, dan zal je in staat moeten zijn om Nynorsk te verstaan, maar ook omgekeerd. Zoals ik al had gezegd, was het lange tijd officieel beleid om van de twee één taal te maken. Deze hervormingen hebben beide schrijftalen beïnvloed.

Daarom bestaat er binnen beide standaardtalen veel keuzevrijheid. Er zijn verschillende manieren om Nynorsk te schrijven, maar zeker net zo veel verschillende manieren om Bokmål te schrijven. Dit heeft invloed op zowel schrijfwijze en woordenschat als grammatica. Veel mensen vinden dit inderdaad verwarrend; vaak vinden ze dat de regels niet duidelijk genoeg zijn. Maar in de afgelopen jaren was het officieel beleid geweest om een duidelijkere standaard voor beide schrijftalen in te voeren. Toch is er nog steeds veel keuzevrijheid binnen beide schrijftalen.

In het volgende gedeelte wil ik het graag overzichtelijk en simpel houden. Het zijn voorbeelden die over het algemeen als gangbaar worden beschouwd. Minder gebruikte en/of onofficiële schrijfwijze heb ik niet genoemd.

Ivar Aasen wilde zo veel mogelijk woorden van buitenlandse oorsprong mijden. Door de dialecten te bestuderen, en door ze met de Oudnoorse taal te vergelijken, kon hij vervanging voor woorden vinden, die naar zijn mening meer Deens dan Noors waren. Daarom bestaat er ook een verschil in de woordenschat tussen Bokmål en Nynorsk:

Zoals deze vergelijking laat zien, worden er in Bokmål en Nynorsk soms duidelijk verschillende woorden gebruikt. Toch zijn de verschillen in het algemeen niet zo opvallend als in de voorbeelden hierboven. Grotendeels is de woordenschat óf helemaal gelijk, óf zijn er alleen kleine verschillen. Hieronder worden sommige woorden vergeleken die veel op elkaar lijken:

Er zijn ook sommige verschillen in de grammatica tussen Bokmål en Nynorsk, zoals in de vervoeging van de werkwoorden. Noorse werkwoorden worden weliswaar niet in persoon en getal vervoegd, alleen in tijd (tegenwoordige tijd, verleden tijd en voltooide tijd). Ook al zijn de werkwoorden niet zo moeilijk om te leren – wel moet je weten hoe ze vervoegd worden.

Bij de zo genaamde sterke werkwoorden hoef je in het Bokmål in de tegenwoordige tijd meestal alleen een r aan het infinitief toe te voegen. In het Nynorsk wordt het op een andere manier gedaan:

Als je Noors leert, moet je ook het geslacht van de zelfstandige naamwoorden kennen. In het Nynorsk moet je altijd weten of het zelfstandig naamwoord mannelijk, vrouwelijk of onzijdig is. In het Bokmål is het mogelijk om je aan een systeem met twee geslachten te houden, waarbij dan geen verschil tussen mannelijk en vrouwelijk wordt gemaakt (zo is het trouwens ook in het Deens).  Woordenboeken (en lesboeken) geven echter aan, dat Bokmål drie geslachten heeft, net zoals Nynorsk. Maar in Bokmål kan je voor veel vrouwelijke woorden gewoon kiezen voor mannelijk. Dit is vooral een kwestie van persoonlijke voorkeur en stijl.

Welke Noorse taal kan ik het best leren?

En welke schrijftaal moet je studeren als je Noors wilt leren? Welnu, in de praktijk is Bokmål de meest gangbare variant. Dat is de schrijftaal die de overgrote meerderheid van de Noren gebruiken. Buitenlanders die Noors leren volgen in het algemeen ook les in Bokmål. Wil je toch Nynorsk leren? Dat kan zeker, maar er bestaan wel minder cursussen in Nynorsk en er zijn dus ook minder lesboeken.

Bokmål en Nynorsk zijn grotendeels vooral geschreven talen. De mensen spreken zoals ze zelf willen. In veel gevallen betekent dit, dat ze dialect spreken. Dat kan bij veel buitenlanders tot frustratie leiden, omdat dit het soms moeilijker maakt om de mensen te verstaan. Maar gelukkig hoef je geen dialect te leren spreken, als je Noors wilt leren. Je moet wel het dialect van het gebied waar je woont kunnen verstaan.

Nu heb je iets over Bokmål, Nynorsk en de Noorse taalstrijd kunnen lezen. Wil je meer over de Noorse taal en de Noorse maatschappij weten? In deze blog zijn er een aantal artikelen die je misschien zouden interesseren. Verder is er ook veel informatie elders online te vinden, bijvoorbeeld op Wikipedia.

NB: Even voor de duidelijkheid: Dit artikel ging over de situatie op landelijk niveau. Ik heb hier niet over het Sami of talen van andere minderheden geschreven.

Bij Lynganor kan je Noorse les online volgen. Op deze site vind je meer informatie over onze cursussen Noors.